Μελέτη

Ακμή και παρακμή του ρεμπέτικου

Ενα είδος της νεοελληνικής μουσικής το οποίο δεν ζει πια

ΚΩΣΤΑΣ ΒΛΗΣΙΔΗΣ (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ)
Σπάνια κείμενα για το Ρεμπέτικο (1929-1959)
«ΕΚΔΟ...

Μελέτη

Ακμή και παρακμή του ρεμπέτικου

Ενα είδος της νεοελληνικής μουσικής το οποίο δεν ζει πια

ΚΩΣΤΑΣ ΒΛΗΣΙΔΗΣ (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ)
Σπάνια κείμενα για το Ρεμπέτικο (1929-1959)
«ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ», ΣΕΛ. 256, ΑΣΠΡΟΜΑΥΡΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ, * 21,9

Κλείνουν 30 χρόνια από την έκδοση της πρώτης συλλογής ρεμπέτικων τραγουδιών απ' τον Ηλία Πετρόπουλο και το ρεμπέτικο θεωρείται επίσημα «κλασικό» είδος της νεοελληνικής μουσικής, αλλά και οριστικά νεκρό πια.

Γεννημένο στους τεκέδες του Πειραιά και μπολιασμένο με τους ανατολίτικους σκοπούς των προσφύγων της Μικρασίας, ξεκίνησε σαν τραγούδι της παρανομίας, των χασικλήδων, των λαθρόβιων και των νταήδων, για ν' αλλάξει σιγά σιγά θεματολογία, εκφράζοντας την ψυχοσύνθεση πολύ ευρύτερων στρωμάτων στα χρόνια της Κατοχής και να φτάσει στο ζενίθ του τον καιρό του Εμφυλίου, οπότε άρχισε και η επίσημη τρόπον τινά αναγνώριση των ποιοτήτων του, στιχογραφικών και μουσικών, αλλά και ο απότομος εκφυλισμός του σε «αρχοντορεμπέτικο», κι έσβησε δίχως απογόνους, αφού με την έντονη αστικοποίηση και το ανέβασμα του οικονομικού επιπέδου εξέλιπαν και οι κοινωνικές συνθήκες που το 'χαν θρέψει.

Η ιστορία του, ωστόσο, δεν έχει ακόμα γραφεί και πολλοί αγνοούν τόσο τις διάφορες τάσεις μες στο ίδιο το ρεμπέτικο (την ανανεωτική λ.χ. γνήσια λαϊκή του Τσιτσάνη έναντι των παραδοσιακών χασικλήδων του Βαμβακάρη και άλλων παλαιότερων) όσο και τον πόλεμο που του 'γινε, είτε απ' την Αστυνομία, βάσει της σύνδεσής του με την παρανομία, τα ναρκωτικά κ.λπ., είτε από το μεταξικό καθεστώς, με την απαγόρευση του αμανέ, στο πλαίσιο της κάθαρσης του «τρίτου» νεοελληνικού πολιτισμού... Διαπρεπείς λόγιοι, όπως ο βαλκανιολόγος Ν. Μοσχόπουλος, ο ποιητής Π. Σπάλας, ο κατεξοχήν προικισμένος Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Μανόλης Καλομοίρης, ο δημοσιογράφος Γ. Καράγιωργας αλλά και ο Καραγάτσης ξεσπάθωσαν κατά του ρεμπέτικου (στη διάρκεια της πρώτης περιόδου του ειδικά, στις δεκαετίες του '30 και του '40) και κατά του κοινωνικού λούμπεν που ανέβαζε στην επιφάνεια. Μόνο μετά τον Εμφύλιο παρουσιάστηκαν οι πρώτες φωνές υπεράσπισης, του καλού πεζογράφου Φ. Μπαρλά, του γνωστού κριτικού Α. Καραντώνη, που φτάνει όμως στην ακρισία να θεωρεί το ζεϊμπέικο αναγόμενο ετυμολογικά στον ...Δία και το ψωμί (!!!) και να πιστεύει ότι σημαίνει: «άρτος και πνεύμα»(!) ή τα ανάλογα άλλων επωνύμων, που συνέκριναν τη ρεμπέτικη μελωδία με τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική ή και με τη φούγκα!

Βέβαια, τα βάσανα του ρεμπέτικου δεν τελείωσαν ούτε τα μεταπολεμικά χρόνια, αφού νέο μέτωπο εναντίον του άνοιξε τότε από την Αριστερά, η οποία, ενώ τα ύστερα χρόνια το εναγκαλίστηκε μέχρι πνιγμού, αρχικά, αντί να το αναγνωρίσει ως γνήσια δημιουργία των καταπιεσμένων λαϊκών τάξεων, το 'χε απορρίψει μετά βδελυγμίας, θεωρώντας το «παρακμιακό», δημιουργία του «άρρωστου κομματιού του λαού (!)», «μολυσμένη από τις αναθυμιάσεις του κοινωνικού βούρκου» (κατά τον μεταφραστή μάλιστα του μαρξιστικού Κεφαλαίου, Γιάννη Σκουριώτη!), προϊόν αναρχικών, υποκοσμικών, «αντικοινωνικών» κύκλων, που «αποπνέει τη φθορά και την εκφύλιση»... Κι αυτό, γιατί βέβαια το ρεμπέτικο εξέφραζε πράγματι ολόκληρο τον λαό, κι όχι μόνο τις κατευθυνόμενες από την Αριστερά μάζες προλεταριακών συνειδήσεων, ούτε υπείκε σε ψευδοπροοδευτικές κομματικές επιταγές, αλλά άκουγε τους δικούς του ρυθμούς, παραμένοντας έντονα μοιρολατρικό, μη εντασσόμενο πουθενά. Αποτέλεσμα: να μείνουν να το υπερασπίζονται μονάχα κάποια μεμονωμένα ανοιχτά πνεύματα, έξω από ιδεολογικές γραμμές, από 'δώ κι από 'κεί, ακολουθώντας δηλαδή κι αυτό τη μοίρα τόσων και τόσων μορφών Τέχνης, που αναγνωρίζονται μόνον όταν καταστούν ουσιαστικά ακίνδυνες...

Το ανθολόγιο «σπάνιων κειμένων» για το ρεμπέτικο παρέχει μιαν αντιπροσωπευτική εικόνα της απήχησης του μουσικού αυτού είδους στον πνευματικό και καλλιτεχνικό κόσμο του Μεσοπολέμου και των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων, ξεκινώντας με μια πρώιμη μαρτυρία τού (όχι και «σημαίνοντας» δα, καθώς χαρακτηρίζεται!) δημοσιογράφου και λαογράφου Κ. Φαλτάιτς και κλείνοντας με την εξαιρετικά διεισδυτική αποτίμηση του ρεμπέτικου από τον «Παύλο Δημητρίου». Ο Κώστας Βλησίδης συνεράνισε άρθρα από δυσεύρετα έντυπα της εποχής, σώζοντάς τα από τη λήθη, παρέλειψε όμως ορισμένα βασικά κείμενα (από τον Ριζοσπάστη του '47 ή τη διάλεξη του Χατζιδάκι, το '49), με το σκεπτικό πως «έχουν ήδη ανατυπωθεί και μπορούν εύκολα να βρεθούν», στερώντας έτσι μολαταύτα στο έργο του την αρετή της πληρότητας και αναγκάζοντας τον μελετητή να προστρέξει και σ' άλλα συναφή βοηθήματα -αφού δεν βρίσκεται κιόλας σε κάθε σπίτι ο Ριζοσπάστης του '47!

Η έρευνά του, εξάλλου, σχετικά με τους συντάκτες των άρθρων θα μπορούσε να προχωρήσει βαθύτερα, να ψάξει λ.χ. τα Νεοελληνικά Ψευδώνυμα του Ντελόπουλου και ν' ανακαλύψει ποιος κρύβεται πίσω απ' τον «Παύλο Δημητρίου», του οποίου τα γραφόμενα τόσο εκτιμά, θα 'βλεπε πως ο ίδιος άνθρωπος συνέβαλε κρίσιμα στην αναγνώριση του ρεμπέτικου στίχου ως αυτόνομου ποιητικού είδους πλάι στα δημοτικά μας τραγούδια, πως επίσης στήριξε τον Ηλία Πετρόπουλο στην απόφασή του ν' αποφύγει τη λογοκρισία κατά την έκδοση της Συλλογής του και θα 'ταν πολύτιμη και η συνάρτηση, με παλιότερο και πολύ σημαντικότερο κείμενό του, όπου έχει αποτυπωθεί η αξία του ρεμπέτικου -πρώτη ίσως φορά στη νεοελληνική λογοτεχνία καθαυτό!- ως εκφραστικού της ψυχοσύνθεσης και των δύο αντιμαχόμενων παρατάξεων στον Εμφύλιο, και πιο συγκεκριμένα για το «Κάποια μάνα αναστενάζει»:

Στους νυχτερινούς δρόμους των πόλεων, μεθυσμένοι· στις ταβέρνες και στα καφενεία, στις παράγκες και στα βουνά, στ' αμπριά των υψωμάτων και στα φυλάκια των γεφυρών, μια τριετία ολάκερη τούτη η σπαραγμένη χώρα, η ματωμένη, σε φριχτό βυθό πεσμένη, στην απόγνωση φτασμένη, δίχως ένα φέγγος από πουθενά, μήτ' ελπίδα -παντού όπου υπήρχε στρατός, παντού όπου υπήρχε αντάρτικο, παντού όπου καπνός, χαλασμός κ' ερείπεια!-, η χώρα τούτη ολάκερη, μια ολάκερη τριετία, τραγούδησε ένα τραγούδι, το ίδιο και πάλι το ίδιο, μ' επιμονή κι άφατο πόνο, με σπαραγμό και δάκρυα σ' όλα τα μάτια: Κάποιο απλό, λαϊκό, σερέτικο. (...)

Κι όταν στις ταβέρνες σηκωνόταν άξαφνα κάποιος να το χορέψει, δέος τους κάτεχε όλους - εξομολόγηση ομαδική! Το απαγόρεψαν, το κυνήγησαν - διάταξαν πια να μην παίζεται, να μην ακούεται πια, στόμα που φοράει χακί να μην το τραγουδήσει, στόμα κανένα να μην το ξαναπή... μα εκείνο, ανίκητο! Σ' όλα τα στόματα είχε κολλήσει, σ' όλα τ' αφτιά είχε βιδωθεί, μ' όλους τους ήχους είχε δεθεί - μ' όλους τους χτύπους, μ' όλες τις καρδιές! Το κλάμα του είχε ριζώσει - σαν κισσός είχε απλώσει κι είχε όλους τους πόνους σφιχταγκαλιάσει! Μια ολάκερη χώρα, με δαύτο τα 'λεγε όλα: την κούρασή της, την οδύνη, την απόγνωσή της! Το "όχι" της ήταν - το ανένδοτο!...

Στα όσα πράξατε, ο λαός αυτός, σοφότερός σας, πολύ ανθρωπινώτερός σας, δεν σας αντέτασσε τα όπλα, που όλοι του βάζατε στα χέρια, παρά ένα τραγούδι, έναν πόνο - τον πιο βαθύ του ανθρώπου! Δεν σας έλεγε να πάτε να πεθάνετε - καθώς τον στέλνατε σεις. Σας θύμιζε μόνο τη μάνα σας, τη δικιά σας μάνα, που όμοια και για σας θα πονούσε, όσο ένοχοι κι αν είσαστε!... Πάνω στα υψώματα, απ' τα μεγάφωνα των Μονάδων, που ήταν στημένα για την προπαγάνδα, κι απ' τα χωνιά τ' αντάρτικα, που ήταν για τη «διαφώτιση», τρία ολάκερα χρόνια, σαν τέλειωναν τα διαταγμένα λόγια τους οι «επίτροποι» και οι «Α2», τραγουδούσαν οι άλλοι το ίδιο τραγούδι:

Κάποια μάνα αναστενάζει

μέρα-νύχτα ανησυχεί... (...)

Σας ενοχλούσε εσάς εκείνο το τραγούδι, κι όμως κει πάνω οι μύγες φτύναν γύρα γύρα τα χείλια, τα διεσταλμένα σ' ένα χαμόγελο απορίας! Σας ενοχλούσε εσάς ένα τραγούδι, κι εμείς φορτώναμε τον αδελφό μας στα μουλάρια, και τον βλαστημούσαμε που ήταν σαν ξύλο και δε βολούσε να τον δέσουμε με την τριχιά... σας πείραζ' ένα τραγούδι εσάς.... Μα εμείς το λέγαμε γιατί σκεφτόμαστε τη μάνα του αδελφού μας, που μας κατρακύλαγε νεκρός, μες στις χαράδρες... σκεφτόμαστε τη μάνα του και κλαίγαμε!

Από τέτοια κείμενα καταλαβαίνει κανείς πολύ καλύτερα, παρά από τα επικαιρικά δημοσιεύματα εφημερίδων και περιοδικών, τι ακριβώς εσήμανε το ρεμπέτικο στην ιστορία του λαού αυτού...

Αλλα πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα θα μπορούσαν ακόμα να βγουν και από τη μελέτη λ.χ. του συνόλου της πεζογραφίας του Καραγάτση (του οποίου ένα έντονα σαρκαστικό για το ρεμπέτικο κείμενο περιλαμβάνεται στον τόμο), ώστε να φανεί αν ο συγγραφέας με την τόσο έντονα προβαλλόμενη ρεαλιστική και «γήινη» γραφή, ο τόσο κοντά στο λαϊκό αίσθημα, ένιωσε πράγματι το ρεμπέτικο ή απλώς το προσπέρασε...

Ο τόμος καλοδεχούμενος, κι ακόμα πιο καλοδεχούμενη η έρευνα που πρέπει ν' ακολουθήσει.

ΥΓ.: Το πραγματικό όνομα του «Παύλου Δημητρίου» -όχι και τόσο δύσκολο δα αίνιγμα μετά την παράθεση του παραπάνω κειμένου-, θα δοθεί στο επόμενο κομμάτι μου!


ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ standisapostolidis.@yahoo.gr


ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/04/2007

Τα τραγούδια του μπαγλαμά

Με την πρώτη, κάπως απρόσεχτη ματιά στο εξώφυλλο, θεώρησα πως το βιβλίο που ετοιμαζόμουν να φυλλομετρήσω ήταν ένα ακόμη δοκίμιο για το ρεμπέτικο τραγούδι, μια μουσικολ...

Τα τραγούδια του μπαγλαμά

Με την πρώτη, κάπως απρόσεχτη ματιά στο εξώφυλλο, θεώρησα πως το βιβλίο που ετοιμαζόμουν να φυλλομετρήσω ήταν ένα ακόμη δοκίμιο για το ρεμπέτικο τραγούδι, μια μουσικολογική μελέτη, μια ιστορική, έστω, αναφορά. Θυμόμουν το όνομα του συγγραφέα, από τη μετάφραση και τον ενδιαφέροντα πρόλογό του στο έργο του ερευνητή Στάθη Gauntlett «Ρεμπέτικο τραγούδι» -ένα σπουδαίο έργο που διερευνούσε την εξέλιξη της φύσης και του χαρακτήρα του είδους μέσα στις δεκαετίες- αλλά και από την πρωτότυπη εργασία του «Για μια βιβλιογραφία του ρεμπέτικου», που είχε κυκλοφορήσει από τις «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου» το 2001. Υστερα, πρόσεξα καλύτερα. Το βιβλίο, με τίτλο «Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο» (εκδόσεις του «Εικοστού Πρώτου»), δεν αποτελούσε μια μελέτη του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίστηκε το πολιτιστικό αυτό μόρφωμα από συγγραφείς, δημοσιογράφους, κριτικούς την εποχή της γέννησης και της ακμής του. Ηταν απλώς μια ανθολόγηση κειμένων σχετικών με το ρεμπέτικο, μια συναγωγή αθησαύριστων αναφορών, σε χρονολογική διαδοχή, που ανασυνέθετε με τη μεγαλύτερη ζωντάνια την εποχή, τις αγκυλώσεις, τις εμμονές και τις προοπτικές της.

Συναρπαστική ανθολογία. Ο ερευνητής Κώστας Βλησίδης συγκεντρώνει εδώ κείμενα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, αρχίζοντας από το μυθιστόρημα του Κώστα Φαλτάιτς «Αλλος Κόσμος» (που δημοσιευόταν σε συνέχειες στην «Ακρόπολη» το 1915 και όπου, με τόλμη που ξαφνιάζει, ο δημοσιογράφος και ερευνητής της λαογραφίας περιγράφει μια χασισοποτική μυσταγωγία, διανθισμένη από ρεμπέτικα δίστιχα), περνώντας από κείμενα πολεμικής και εχθρότητας σε μετριοπαθέστερες και σοβαρές τοποθετήσεις (ιδιαίτερη έκταση καταλαμβάνουν οι μεταπολεμικές περί το ρεμπέτικο διαμάχες και ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει ο διάλογος για το ρεμπέτικο που άνοιξε το 1956 από τις στήλες της «Επιθεώρησης Τέχνης») και κλείνοντας με ένα εξαιρετικό, στην ισορροπημένη αποτίμηση του ρεμπέτικου, κείμενο του Παύλου Δημητρίου, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εκλογή» τον Οκτώβριο του 1959. Τα κείμενα που διάλεξε και παρουσιάζει ο Κώστας Βλησίδης (περιοριζόμενος σε ένα συντομότατο και πάντα εύστοχο σχόλιο, σαν υποσημείωση κάτω από τον κάθε τίτλο), αντιπροσωπευτικά και σπάνια τεκμήρια της νεότερης πολιτισμικής ιστορίας μας, αποτυπώνουν με ενάργεια τον ορίζοντα πρόσληψης του φαινομένου από τη νεοελληνική κοινωνία. Οπως ο ίδιος ο ερευνητής επισημαίνει στα «Προλεγόμενά» του, «η χρονολογημένη τάξη κατά την οποία είναι αρμολογημένη η ανθολογία, επιτρέπει να αναγνωσθεί το βιβλίο και ως μια άτυπη ιστορία της πρόσληψης του ρεμπέτικου "από τα πάνω" ή πάντως "από τα έξω", δηλαδή εκτός του κοινωνικοπολιτισμικού κόσμου που το δημιούργησε».

Ο Κώστας Βλησίδης επέλεξε να ανθολογήσει σπάνια και δυσεύρετα κείμενα, παραλείποντας τα αρκούντως γνωστά, όπως τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν στον «Ριζοσπάστη» το 1947, τη διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι το 1949 ή τον θερμό έπαινο προς τον Τσιτσάνη τής κατά τα άλλα μεγάλης πολέμιας του ρεμπέτικου Σοφίας Σπανούδη, που δημοσιεύτηκε στα «Νέα» τον Φεβρουάριο του 1952. Θεώρησε, προφανώς, ότι ως αναδημοσιευμένα, τα κείμενα αυτά μπορούν εύκολα να βρεθούν από κάθε ενδιαφερόμενο αναγνώστη. Είναι αλήθεια ότι κάποια από αυτά μπορεί κανείς να τα συναντήσει ακόμη και στο Διαδίκτυο· όμως η εικόνα της εποχής ίσως γινόταν περισσότερο ξεκάθαρη και πλήρης αν δεν απουσίαζαν.

Ας είναι. Τα ανθολογημένα μάς αποζημιώνουν και με το παραπάνω. Διαβάζουμε, π.χ., τη σπαρταριστή αναφορά στη σταυροφορία της Φιλοσοφικής Σχολής κατά των βαρβαρικών ασμάτων, δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Αθηναϊκή», τον Ιούλιο του 1954, και υπογεγραμμένη από τον ποιητή Φαίδρο Μπαρλά, όπου ο καθηγητής λαογραφίας Γεώργιος Μέγας εμφανίζεται να εκφωνεί έναν μοναδικό φιλιππικό εναντίον των ρεμπέτικων, χαρακτηρίζοντάς τα «κακότεχνα και άμουσα κατασκευάσματα, πλήρη κλαυθμηρισμών και βαρβαρογενών τόνων, δημιουργούντα κινδύνους διαφθοράς και καταστροφής του μουσικού αισθητηρίου των λαϊκών και εργαζόμενων τάξεων». 'Η παρακολουθούμε την αφ' υψηλού ειρωνεία τού Μ. Καραγάτση, που βρέθηκε στις Τζιτζιφιές χάριν «ρεπορτάζ» το καλοκαίρι του 1946 και κατέγραψε: «καθώς τα μπουζούκια βαρούσαν το πρελούδιο σε λα μινόρε και ο Μάρκος λάνσαρε την καινούρια του κρεασιόν», τη «γενικήν μαστουροποίησιν» του ακροατηρίου. Αποτροπιαζόμενοι αστοί και ανήσυχοι καλλιτέχνες και διανοητές μεταμορφώνουν τις σελίδες τού βιβλίου σε ολοζώντανη σκηνογραφία μιας εποχής όπου η έννοια του αυθεντικού διεκδικούσε ακόμη, πλήρες, το νόημά της.


ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ


ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/01/2007