ΗΟΜΟ COGITUS
Tου αποδίδεται το ρεύμα των νεορθόδοξων - ο ίδιος αρνείται την πατρότητα. Λέγεται ότι βρίσκεται κοντά στον Γιώργο Παπανδρέου - προτιμά να μην το σχολιάζει.
Το σίγουρο είναι ότι, αν και στο περιθώριο της δημόσιας ζωής, ο Στέλιος Ράμφος είναι ένας ζωντανός μύθος με μεγάλη επιρροή σε ό,τι θα μπορούσε να ονομάζεται πνευματική και πολιτική ελίτ της χώρας.
Σε μία εποχή όπου το ιδιωτικό γίνεται ακαριαία δημόσιο, σε μια τηλεδημοκρατία όπου ο δημόσιος διάλογος διεξάγεται με ατάκες μάλλον παρά με επιχειρήματα, σε μια κοινωνία στερημένη από πνευματικότητα, ο Στέλιος Ράμφος ξεχωρίζει. Ξεχωρίζει για τη διαδρομή του από το μαρξισμό στην ορθοδοξία, από το Παρίσι ως την Αθήνα, από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ως τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Για την ερμηνευτική του Ελληνισμού που επιχειρεί στα γραπτά του.
0 Ράμφος ζει απομονωμένος στην Πεντέλη, εκφράζεται στην υψηλή γλώσσα των φιλοσοφικών νοημάτων και κοιτάζει μακριά. Πολυγραφότατος ο ίδιος, έχει γράψει πάνω από είκοσι βιβλία. Η σκέψη του είναι ευρυγώνια, όπως και η θέα της Αττικής από την αυλή του σπιτιού του, όπου μας δέχτηκε φιλικός και φιλόξενος.
Q Status> Υπάρχουν αυτή τη στιγμή στη χώρα μας διανοούμενοι που παρεμβαίνουν γόνιμα στην επικαιρότητα;
A Ramfos> Πολλοί γράφουν και μιλούν. Το θέμα όμως δεν είναι αν γράφεις ή μιλάς, αλλά αν έχει οριστεί το εθνικό πεδίο στοχεύσεως. Νομίζω ότι το κρίσιμο ελληνικό πρόβλημα -και ως προς τους διανοουμένους και ως προς την παιδεία και ως προς την πολιτική- είναι η απουσία ενός στόχου, ο οποίος έχει να κάνει με τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της κοινωνίας μας. Αυτό λείπει και έτσι είμαστε μάλλον "γενικώς" διανοούμενοι παρά αναλυτές συγκεκριμένων προβλημάτων που εντάσσονται σε ευρύτερο πλαίσιο.
Q Status> Τι εννοείτε;
A Ramfos> 0 διανοούμενος μπορεί να γράψει το βιβλίο του, να αρθρογραφήσει στην εφημερίδα, να δώσει συνέντευξη σε Περιοδικό, να μιλήσει σε τηλεοπτικές εκπομπές, ως συνείδηση της κοινωνίας. Όταν μια κοινωνία όπως η δική μας, δεν ξέρει τι Θέλει, λόγου χάρη να "δεσμεύσει στις συντεχνίες τις δυνάμεις της ή να τις ελευθερώσει δημιουργικά, ο διανοούμενος οφείλει, αντί να ανακυκλώνει τα αδιέξοδά της, να τη βγάζει από την αναποφασιστικότητα υποδεικνύοντας ταυτόχρονα στόχους, αποσαφηνίζοντας τα όρια και υπολογίζοντας τα τιμήματα. Έτσι μόνο αναλαμβάνει την ευθύνη του λειτουργήματος του.
Q Status> Γιατί η κοινωνία μας δεν ξέρει τι θέλει;
A Ramfos> Διότι έρχεται από έναν παλιό κόσμο και μπαίνει σε έναν καινούργιο, χωρίς να έχει εντοπίσει τους όρους της σύνθεσης. Δηλαδή ερχόμαστε από έναν κόσμο με συντελεστές ομαδισμού, ο οποίος δεν λαμβάνει υπόψιν τον αυτοπροσδιορισμό του ατόμου και μπαίνουμε σε μια κοινωνία που ο αυτοπροσδιορισμός και η αυτοπραγμάτωση του ατόμου είναι καταστατικό της χαρακτηριστικό. Βρισκόμαστε έτσι στη δύσκολη θέση να υιοθετούμε τη μηχανική οργάνωση της κοινωνίας και της οικονομίας και ταυτοχρόνως να μη βρίσκουμε θέση στο ψυχικό αίσθημα.
Q Status> Για ποιο λόγο;
A Ramfos> Διότι αλλού τείνουν οι ψυχές και αλλού οι ενέργειες. ʼλλα ονειρευόμαστε και άλλα ζούμε. Εξ ου και η αμηχανία της κοινωνίας μας. Κάθε τόσο γίνονται βήματα προς τα εμπρός και ακολουθούν παλινδρομήσεις βιαιότατες, διότι τα βήματα δεν βρίσκουν αντίκρισμα στο συναίσθημα και το συναίσθημα παρασύρει μετά, σαν σε δίνη, όλα όσα καλώς έχουν γίνει. Το ιδιοτελές στενό συμφέρον και αίσθημα καταπίνει συνηθέστατα όσα αποφασίζονται υπέρ του δημοσίου οφέλους. Επομένως, προϋπόθεση μιας σωστής πολιτικής είναι να συμφιλιώσει ποιητικά τους μηχανισμούς με τα αισθήματα. Διαφορετικά θα δεσπόζει ένα θεμελιώδες πολιτισμικό κενό και ο τόπος θα παραπαίει σε μεγάλα αδιέξοδα. Δεν είμαστε, εννοείται, οι μοναδικοί: ακόμη και σε μεγάλες χώρες συναντούμε παρόμοια φαινόμενα.
Q Status> Υπάρχει ένα παράδειγμα ρήξεως του κοινωνικού περιβάλλοντος με το αίσθημα και συμφιλιώσεως, κατόπιν, του αισθήματος με τον εαυτό του;
A Ramfos> Η ρεμπέτικη μουσική. Δεν εννοώ που και πότε δημιουργήθηκε ή πώς την αντιμετωπίζει η αστική κοινωνία μέχρι το 1960. Αυτά είναι ιστορικά ζητήματα και όχι η ουσία. Η ουσία του ρεμπέτικου και των περιπετειών του είναι άλλη. Εκφράζει ένα βάρος ψυχής, το οποίο προκαλεί τη συγκίνηση, τον καημό, το μεράκι. Ο πόνος αυτού του κόσμου -του "ψεύτη ντουνιά"- υποκινεί τη μανιακή καταδίκη της λύτρωσης στον άλλο κόσμο της τύχης και προκαλεί την ιλιγγιώδη εκτόξευση του "τζόγου" των τυχερών παιχνιδιών και των στοιχημάτων στα ύψη. Αυτό το βάρος ψυχής έχει να κάνει με θρησκευτικές αξίες που θέλουν το σώμα πηγή των παθών, αιτία της ανθρώπινης εκπτώσεως και ζητούν να νικήσουμε τις απαιτήσεις του, που μας πολιορκούν σαν δαίμονες.
Ο ρυθμός του ρεμπέτικου, και σύνολης σχεδόν της παραδοσιακής μας μουσικής, είναι πτώση και όχι άρση. Όσο κρατεί στην ψυχή μας η πτώση, είναι αδύνατον η ψυχή και το σώμα να πετάξουν μαζί, οπότε μένει είτε η ψυχή να χαθεί στην έκσταση του αμανέ της ισλαμικής Ανατολής, είτε να βυθισθεί με το ρεμπέτικο στον καημό μιας ανέφικτης συνυπάρξεως. Αυτό το αίσθημα συγκρούεται με το σύγχρονο τρόπο ζωής και τη χορευτική μουσική του, η οποία θέλει μαζί την ψυχή και το σώμα. Στο μέτρο που αυτά είναι διασπασμένα, η κοινωνία δεν ενώνεται. Και πώς να ενωθεί, όταν η σημερινή λατρεία του σώματος πρέπει να συμπεριλάβει την απόρριψη του; Οι ρεμπέτες με τον Τσιτσάνη και οι έντεχνοι με τον Χατζιδάκι έδειξαν πώς αναγεννάται μια παράδοση, σε πιο σύνθετη μορφή. Ο ρεμπέτικος καημός μπορεί να ζει μουσικά ως ευαισθησία και ψυχική λεπτότητα του ατόμου, που μέσα στην αυτοπραγμάτωση περιλαμβάνει και τα όρια του.
Έτσι ο σημερινός Έλληνας δεν χρειάζεται να παραιτηθεί από την ψυχή του, για να υπάρχει δημιουργικά σε μια εποχή σαν τη δική μας. Στο μέτρο που η δυνατότητα αυτή δεν γίνεται κοινή συνείδηση και προσπάθεια, οι όποιες κοινωνικές και πολιτικές επιλογές θα είναι διάτρητες, οι τρύπες τους θα γίνονται, συν τω χρόνω, χαώδεις και όσα σωστά πράγματα να αποφασίζονται, ο τόπος είτε θα βαδίζει προς τα πίσω είτε θα επιμένει στο σημειωτόν.
Q Status> Μπορούμε να μιλάμε για τέτοιες συνειδητοποιήσεις, όταν ο καταναλωτισμός διαβρώνει την ψυχή των μεσαίων και των λαϊκών στρωμάτων;
A Ramfos> Ο καταναλωτισμός δεν είναι κατ' ανάγκην αποκρουστικός. Απηχεί και μια νέα γόνιμη πλευρά της κοινωνίας - την πραγματικότητα της απελευθερώσεως των επιθυμιών και κατ' επέκταση της μεγαλύτερης αυτοσυνειδησίας των ατόμων. Στο μέτρο που η κατανάλωση αγαθών δεν οροθετείται από αίσθημα ευθύνης, δημιουργεί προβλήματα αλλά, ο καταναλωτισμός καθ' εαυτός, η δυνατότητα του ανθρώπου να ικανοποιεί υλικές ανάγκες για να χαίρεται τη ζωή του, δεν είναι κάτι επιλήψιμο.
Q Status> Πάντως, από τις διαδηλώσεις πήγαμε στα ριάλιτυ σόου. Ποια είναι η επίδραση μιας δεκαπενταετίας ιδιωτικής τηλεόρασης στη δημόσια ζωή;
A Ramfos> Ομολογώ ότι δεν τα παρακολουθώ όλα αυτά. Επαναλαμβάνω, ωστόσο, ότι βρισκόμαστε στην πολύ δύσκολη θέση μιας κοινωνίας που δεν έχει εντοπίσει με σαφήνεια τους όρους συγκλίσεως δομών και αισθήματος. Δεν υπάρχει δημόσια συζήτηση, επειδή δεν υπάρχει δημόσιο ζητούμενο. Υπάρχει απουσία σκοπού.
Q Status> Πού αποδίδετε την απόκλιση δομών και αισθημάτων;
A Ramfos> Στο γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται ο κοινωνικός και ο δημόσιος βίος και ο τρόπος με τον οποίο ζούμε τον εσωτερικό μας κόσμο δεν έχουν αντιστοιχία. Αίφνης, δεσπόζουν οι αφηρημένες μορφές οργάνωσης της κοινωνίας και του κράτους. Όμως οι αφηρημένες οργανωτικές μορφές δεν ενθαρρύνουν το αίσθημα ευθύνης των οργάνων και των υπηρεσιών απέναντι στον πολίτη. Μιλούμε για αδιάφορο έως τυραννικό κράτος και προσπαθούμε να βρούμε διέξοδο σε μορφές προσωπικών σχέσεων, που αναπτύσσονταν στις παλιές, κλειστές μικροκοινωνίες, βάσει των συναισθηματικών δεσμών της συγγένειας, της φιλίας ή της υποχρέωσης. Επειδή κάτι τέτοιο παραβιάζει την ισότητα των πολιτών, νομίμως απαγορεύεται, για να αναπτυχθεί με πλάγια μέσα διάστροφα, ελλείψει υπεύθυνης στάσεως των δημοσίων υπαλλήλων. Έτσι, κρατούσα μορφή με την οποία υπάρχει το συναίσθημα στον κρατικό μηχανισμό είναι η διαπλοκή και το ρουσφέτι. Το πρόβλημα θα αντιμετωπιστεί αν στηρίξουμε τη σχέση των πολιτών με το δημόσιο σε αμοιβαία συνείδηση ευθύνης. Στην έννοια της ευθύνης θα βρει υγιή έκφραση το συναίσθημα ως εσωτερική απαίτηση διαφάνειας και αλληλεγγύης.
Q Status> Μπορούν αυτά όλα να εκφραστούν πολιτικά;
A Ramfos> Να πάρουμε ως παράδειγμα τη διάσταση μεταξύ καθημερινότητας και μακροοικονομικών μεγεθών. Πρόκειται για το Βατερλώ όλων των πολιτικών μας. Αναγνωρίζοντας απόλυτη προτεραιότητα στα αφηρημένα μακροοικονομικά μεγέθη του χρέους, των ελλειμμάτων και του πληθωρισμού, υποτιμούν ή παραγνωρίζουν τη δυναμική της πλουτοπαραγωγικής εργασίας και κατ΄ επέκταση, δεν υπολογίζουν τις ανάγκες των συγκεκριμένων ανθρώπων, οι οποίοι ζουν στην κοινωνία και θέλουν να νιώθουν όχι μόνο συμμέτοχοι στις γενικές επιλογές, αλλά θέλουν, επίσης, η ποιότητα της ζωής τους να αποτελεί επιπλέον σταθερό αντικείμενο δημοσίου ενδιαφέροντος. Αφ' ης στιγμής, όμως, κυριαρχούν ζητήματα των μακροοικονομικών μεγεθών, είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι δεν θα βρουν οι αγωνίες τους πολιτική ανταπόκριση. Μια πραγματικά λειτουργική κοινωνία λαμβάνει υπόψιν τις ψυχές. Η ένταση σμίγει με την έκσταση.
Q Status> Πως εντάσσεται το διαδίκτυο στην ανάλυση σας;
A Ramfos> Ευθέως. Διότι ακριβώς μιλάμε για δεσμούς ανθρώπων που δεν ολοκληρώνονται στη μερικότητα του ιδιοτελούς συμφέροντος, αλλά στην προσωπική μοναδικότητα, ης τρόπον ώστε η ευθύνη και η συνεργασία να μην αποτελούν συστατικό στοιχείο της αυτοπραγματώσεως. 0 μηχανισμός του Διαδικτύου δεν μπορεί να λειτουργήσει αν οι συνομιλητές δεν είναι συνεπείς μεταξύ τους. Το Διαδίκτυο προϋποθέτει ανθρώπους υπεύθυνους και διαφανείς, που συνομιλούν ειλικρινά, μολονότι είναι άγνωστοι. ʼρα η γνώση και η συνεργασία δεν έχει να κάνει με το κατά πόσον η Αθήνα και το Τόκιο επικοινωνούν, αλλά με το κατά πόσο το βάθος της ανθρώπινης ωριμότητας είναι σε θέση να αγκαλιάσει το άγνωστο. Διαφορετικά οι κανόνες του Διαδικτύου δεν εφαρμόζονται και παραλύει το σύστημα.
Q Status> Να σας ρωτήσω για μια άλλης μορφής απόκλιση δομής και συναισθήματος, τον θεσμό της Εκκλησίας...
A Ramfos> Εδώ το αίσθημα παραβλέπει τελείως την σημερινή συγκρότηση της κοινωνίας. Όταν ένας θεσμός παθαίνει αλλεργία στην ιδέα του ιστορικού γίγνεσθαι, δεν έχει τρόπους ούτε διάθεση να πάρει επάνω του την αγωνία του κόσμου ως δράμα της ιστορικότητας, είτε ως ψυχικό αδιέξοδο του σημερινού ανθρώπου, οπότε είναι αναπόφευκτο να βυθισθεί σε παρακμή. Η παρακμή επιβιώνει στον χρόνο με τη βοήθεια της διαφθοράς: ανακυκλώνεται στους κόλπους του θεσμού και αναπαράγεται, εν πολλοίς, στον κλήρο. Δεν αρνούμαι το όποιο φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας. Μιλώ όμως για κάτι πέραν της μεσολάβησης μεταξύ προσφερόντων και αναξιοπαθούντων ενοριτών. 0 παραμυθητικός λόγος της Εκκλησίας στερείται, πλέον, καθολικότητας. Αγγίζει μόνο περιορισμένες ομάδες πιστών, κυρίως ανθρώπους με πνευματικές αγκυλώσεις. 0 Χριστιανισμός φέρει εγγενώς τη συμφιλίωση ψυχών και σωμάτων. Αλλιώς δεν θα είχε νόημα η Σταύρωση ούτε η Ανάσταση. Από τη στιγμή, όμως, που διατηρούμε μεσαιωνικά σχήματα για να συντηρήσουμε τον εκκλησιαστικό θεσμό, που δεν εννοεί μια ζωντανή σχέση με την πραγματικότητα, δεν καταλαβαίνει την πράξη και τη θέληση παρά ως αμαρτία, είναι μοιραία η έκπτωση. Η εκκλησιαστική αναγέννηση δεν έχει να κάνει με επιφανειακές αλλαγές, αλλά με βαθιά αυτοσυνειδησία και εσωτερική μετάνοια.
Q Status> Αν δεν είμαστε καταδικασμένοι στο παρελθόν, πού βρίσκεται το μέλλον;
A Ramfos> Το παρελθόν μάς μαγεύει από τη στιγμή που δεν έχουμε παρόν και μέλλον. Όταν οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πώς ζουν, ονειρεύονται με έναν τρόπο που δεν τους ανήκει· όταν καταλαβαίνουν πώς ζουν, μπορεί να ονειρεύονται σωστά. Δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Το παθαίνουν άνθρωποι και πολιτισμοί που δεν έχουν ρίξει γέφυρες ανάμεσα στις παραδόσεις τους και την τωρινή μορφή του κόσμου. Οι παλαιοί πολιτισμοί ήταν κυρίως πολιτισμοί ρήξεως με το άτομο, τη θέληση και την πρωτοβουλία του. Ήταν ομαδικοί πολιτισμοί, εχθρικοί προς τις μεταβολές της Ιστορίας. Σήμερα ζούμε σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η ιστορική πράξη και οι ατομικές επιλογές, εν ονόματι της αυτοπραγματώσεως, χωρίς αυτό να συντηρεί κατ΄ ανάγκην τους παλιούς υπέρογκους εγωισμούς. Ζούμε σε εποχή απελευθερώσεως των επιθυμιών και οι επιθυμίες για να μην γίνουν αυτοκαταστροφικές χρειάζονται υπεύθυνη ελευθερία. Υπό αυτήν την έννοια το αίσθημα πρέπει να λάβει μορφή. Αν το αίσθημα δεν μπορεί να διοχετευθεί και να ζωντανέψει σε τρόπους ζωής που υποβάλλουν η σημερινή τεχνολογία, τα ήθη και οι πρωτοβουλίες των ανθρώπων, τότε όντως κινδυνεύουμε. Αυτό είναι το κρίσιμο πρόβλημα. Αυτό και ο σταυρός της παιδείας.
Η ελληνική παιδεία πρέπει να έχει μια βαθύτερη επιδίωξη: Να συμβάλει πολύ αποφασιστικά, ώστε να αποσπάσει τον πολίτη και τον άνθρωπο από την παραδοσιακή του μερικότητα, για να του εμφυσήσει την καθολικότητα του μοναδικού. |
